Tôi nhận thấy anh Chí Tài có một tính cách đáng học hỏi là không đưa ra nhận xét về ai khi suy nghĩ về cuộc sống của mình. Trên sân khấu, anh đóng những vai diễn có tính chất phán xét, nhưng ngoài đời, tất cả những người quen biết anh đều đánh giá anh là một người rất hòa nhã, dễ mến và không chỉ trích ai. Tôi đã suy nghĩ và tìm hiểu nhiều về vấn đề này và tôi muốn chia sẻ với các bạn vài điều tôi đã hiểu được.
Phân biệt giữa việc phán xét và đánh giá.
Bạn sẽ thấy rằng người ta coi việc phê bình là một hành vi không tốt nếu đọc bất kỳ cuốn sách nào về tâm lý học và Phật giáo. Ban đầu tôi rất bất ngờ và lo lắng vì công việc của tôi thường yêu cầu phê bình. Phê bình công trình nghiên cứu của đồng nghiệp cho các tạp chí khoa học, đánh giá đề cương nghiên cứu cho các hội đồng tài trợ nghiên cứu, đánh giá đồng nghiệp cho các chương trình học bổng, và nhiều hơn nữa. Phê bình là một phần của công việc và không thể bỏ qua. Ví dụ, sáng nay tôi phải phê bình một đề cương nghiên cứu tại Thụy Sĩ và tôi nghĩ rằng nó sẽ không được tài trợ. Vậy, tôi đã phạm lỗi trong cuộc sống của mình sao?
Chúng ta cần phải phân biệt giữa việc đánh giá và phán xét, nhưng không phải là như vậy. Đánh giá là một tường thuật mô tả về sự kiện hoặc sự vật trong tâm trạng trung lập và khách quan, trong khi phán xét là một tường thuật về quan điểm cá nhân và trong tâm trạng chủ quan. Đánh giá có thể được xem là một phương pháp tiếp cận khoa học, trong khi phán xét lại dựa trên cảm tính và sự thiên vị.
Đó là một nhận định nếu ông ta nói “Kẻ ấy là một người vô thông minh và không có tài năng”, nhưng đó là một đánh giá nếu ông Smith nói “Tiến sĩ Nguyễn đã từng lái xe đò ở Việt Nam và hiện tại là chuyên gia của NASA”, ví dụ cụ thể để dễ hiểu.
Đánh giá bao gồm quan sát và khám phá, đơn thuần mô tả những gì chúng ta quan sát, nghe thấy và cảm nhận với giả định rằng chúng ta không thể hiểu hoàn toàn về đối tượng. Khi đưa ra ý kiến phê bình, người phát biểu giả định rằng họ có chút hiểu biết về đối tượng, nhưng không thể biết tất cả. Họ không đặt mình ở vị trí cao hơn và không có thái độ kiêu ngạo. Phê bình không chỉ mang tính chỉ trích mà còn có sự thông cảm. Người phê bình cảm thấy đối tượng và họ đều có những ưu điểm và nhược điểm khác nhau, không nên coi mình là tài giỏi hơn đối tượng.
Trong các hội đồng khoa học ở Úc, người ta sử dụng từ ‘Assessor’ (người đánh giá) để thay thế cho từ ‘judgment’ bởi vì từ ‘đánh giá’ mang ý nghĩa tích cực, trong khi từ ‘phán xét’ thường mang ý nghĩa tiêu cực. Vì vậy, trong ngữ cảnh của bài viết này, từ ‘judgment’ phải được hiểu là ‘đánh giá tiêu cực’. Tóm lại, đó là sự khác biệt giữa hai từ này.
Thói quen phê phán.
Trong tổ chức làm việc của tôi, có một người đàn ông trông giống như bao người đàn ông khác trên đường, với mái tóc và trang phục giống như người thuộc tầng lớp lao động. Ông ta luôn đi bộ từ ga xe lửa đến nơi làm việc vào mỗi buổi sáng, cầm trên tay một quả chuối hay quả táo, nhưng không có bất cứ vật dụng hay thứ gì khác như những người khác. Ông đi chậm, có thể do tuổi cao, và hiếm khi nói chuyện với ai. Tuy nhiên, khi tôi tìm hiểu, tôi mới biết rằng ông là một trong những chuyên gia hàng đầu của lĩnh vực miễn dịch học, một nhà khoa học tài ba trên thế giới với nhiều đóng góp vượt trội. Ông đã đào tạo ra nhiều học trò xuất sắc và được trao nhiều giải thưởng. Ông cũng là thành viên của hội đồng Viện hàn lâm. Dù đã nghỉ hưu từ lâu, ông vẫn được mời thuyết trình từ các hiệp hội miễn dịch học hàng năm.
Trong các cuộc họp, ông thường ít phát biểu và đa phần không có đóng góp. Một lần, tôi ngồi bên cạnh ông trong một buổi hội thảo về chủ đề của ông nhưng không thấy ông đưa ra bất kỳ ý kiến nào. Tôi đã hỏi ông rằng “Tại sao ông không đóng góp gì trong khi mọi người đều nói nhiều?” Ông vỗ vai tôi và nói “Ôi, anh chàng trẻ! Tôi là một ông già đã học được rằng không nên phán xét người khác.” Khi chúng tôi đi xuống cầu thang, ông còn bổ sung thêm “Nếu không có điều tích cực để nói, thì tốt nhất là giữ im lặng.” Câu nói này khiến tôi suy nghĩ rất nhiều.
Thói quen phê bình người khác là một vấn đề phổ biến trong cuộc sống. Tôi đã gặp một số người Việt không biết đánh giá tích cực của người khác, họ chỉ biết chỉ trích và phê bình một cách không kiểm soát và thiếu tình cảm. Họ còn tỏ ra tự hào về thói quen này. Ví dụ, rất nhiều người chỉ sử dụng các nguồn tin như New York Times, CNN hoặc sách của một số nhà văn để đánh giá ông Trump một cách bất công, xem ông là người không có tài năng, lừa đảo dư luận, không đạo đức và thậm chí là tội phạm.
“Việc đánh giá mà không có kiến thức là hành động tồi tệ nhất,” phát biểu của Kelsey Grammer nhấn mạnh tầm quan trọng của sự thông hiểu trước khi phán xét ai đó.
Tìm tài liệu đọc, tôi mới hiểu được rằng đây là vấn đề được giới tâm lý học và tôn giáo (đặc biệt là Phật giáo) rất quan tâm, và họ đã dành rất nhiều thời gian để thảo luận và nghiên cứu về hành vi của những người như vậy, điều này khiến tôi rất bất ngờ. Theo giới nghiên cứu, người ta thường có thói quen chỉ trích vì 4 lý do: thiếu an toàn, sợ hãi, cô đơn và muốn thay đổi.
Ban đầu, hành vi đánh giá người khác phụ thuộc vào sự bất an và thiếu tự tin của chúng ta. Thói quen của chúng ta là chuyển gánh nặng sang người khác khi không hài lòng với bản thân. Thay vì nỗ lực tự nâng cao, chúng ta dễ dàng phê phán người khác vì họ không đạt được tiêu chuẩn của chúng ta. Khi làm cho người khác trở nên kém hơn và xấu hơn, chúng ta cảm thấy hài lòng.
Chúng ta thường lo lắng vào ngày thứ hai. Chúng ta thường e ngại bị người khác ám ảnh hoặc đe dọa, vì vậy chúng ta cần phải đưa ra hành động tích cực trước. Các nhân viên thường tụ tập lại để chỉ trích sếp. Thường khi một người phụ nữ nhìn thấy một người phụ nữ khác có vẻ ngoài xinh đẹp và quyến rũ hơn, người đẹp hơn thường bị nói xấu.
Thường vào ngày thứ ba, ta hay cảm thấy cô đơn. Khi gặp tình trạng cô đơn hoặc cô lập, ta thường sử dụng nhận xét về người khác để tìm kiếm cơ hội kết bạn với họ. Tuy nhiên, đây là loại bạn bè tiêu cực, chỉ tập trung vào việc nói xấu và chỉ trích mà không có hành động tích cực.
Chúng ta đang cảm thấy ghen tị. Trong trường hợp muốn thay đổi, khi chúng ta cảm thấy nhàm chán với cuộc sống hiện tại và muốn thay đổi, chúng ta thường phê phán cuộc sống của người khác. Ví dụ như nếu một đồng nghiệp được thăng chức, thì có khả năng cao sẽ có người nói lén rằng ‘tay đó không có gì đặc biệt mà cũng được thăng chức.’ Cuối cùng, chúng ta mong muốn có sự thay đổi.
Tạo thành một môi trường tiêu cực là hậu quả tồi tệ của thói quen phê phán. Trong cộng đồng, có những cá nhân chỉ biết phê bình mà không tôn vinh ai. Họ cho rằng không ai tốt, không ai hoàn hảo và đều có những vấn đề. Họ chỉ sống nhờ chỉ trích người khác mà không tự xét lại bản thân. Những cá nhân này tạo nên một môi trường tiêu cực, ít nhất là trong quan điểm của họ. Mạng xã hội Facebook có lẽ là môi trường tiêu cực nhiều hơn là tích cực, đặc biệt là trong cộng đồng người Việt, có “văn hóa” phê bình và chỉ trích quá đà.
Sống tích cực: không phê bình!
Việc đánh giá và đưa ra quan điểm là điều cần thiết trong mọi tình huống, với bất kỳ chủ đề nào cũng có thể được xem xét. Từ ẩm thực, thời tiết, chính trị và chương trình truyền hình, đều có chỗ đứng để chúng ta đưa ra ý kiến và đánh giá vào mỗi thời điểm trong ngày. Tuy nhiên, chúng ta thường không nhận ra tác động của những lời phán xét và không chịu trách nhiệm cho những hậu quả của chúng.
Một hành động kiêu căng táo bạo là phê phán hoặc chỉ trích người khác. Loại kiêu ngạo này có thể phát sinh trong tâm trạng tức giận hoặc ảo tưởng. Khi đánh giá hoặc phê bình người khác, ta phải chịu trách nhiệm để đưa ra đánh giá chính xác. Tuy nhiên, việc phê phán luôn là sai vì ta không hiểu đối tượng, dựa trên giả định sai và có tính chủ quan.
Không có gì ngạc nhiên khi các chuyên gia tâm lý và nhà đạo đức học khuyên chúng ta không nên đánh giá/chê bai người khác, để có một cuộc sống tích cực. Cuộc sống tích cực ở đây có nghĩa là tìm những phẩm chất tốt đẹp của người khác, vì mỗi người đều có những phẩm chất tốt và điều tốt. Thay vì chỉ tập trung vào những điểm yếu của người khác như thường lệ, chúng ta có thể thay đổi suy nghĩ đó để tìm kiếm những điều tích cực của người khác. Nếu không tìm thấy, thì tốt nhất là giữ im lặng như ông cụ tôi đã đề cập.
Tập trung vào cuộc sống của chúng ta là cách sống tích cực khác. Đừng quá quan tâm đến suy nghĩ và hành động của người khác. Hãy suy nghĩ về cuộc sống của chính mình và đặt cho mình mục tiêu để hoàn thành. Hãy tự quản lý suy nghĩ của mình và tìm cách để tích cực hơn. Thay vì phê phán người khác, chúng ta nên tập trung vào tư duy và quá trình suy nghĩ của chính mình và cố gắng chuyển sang hướng tích cực hơn là tiêu cực.
Ta cần học cách đánh giá thay vì phê bình. Ngôn từ và cách diễn đạt trong việc đánh giá rất quan trọng. Tôi đã đọc một bài viết trên Nature [1] mang tựa đề “Nếu bạn không thể tử tế trong đánh giá đồng nghiệp, hãy trung lập” (If you can’t be kind in peer review, be neutral). Bài viết đưa ra một ví dụ, thay vì chỉ trích người ta là…
“The conditions specified in the announcement were not met by this plan submission.”
Thì nên viết cho trung thực và chính xác hơn.
”This project proposal didn’t fulfil the requirements stated in the call.” (Đề cương này không đáp ứng yêu cầu trong thông báo).
Tôi cảm thấy rất thú vị khi đọc được câu này và hiểu được lý do tại sao thầy tôi trước đây thường chỉ dạy cách viết tích cực như vậy. Mỗi tình huống có thể được chuyển hóa thành một trải nghiệm tích cực. Khi chúng ta áp dụng lòng nhân ái trong cuộc sống, chúng ta sẽ nhận thấy rằng thế giới trở nên khác biệt.
• Thay vì nói ”tôi đã phí thời giờ”, thì nên nói ”tôi cám ơn cho thời gian mà tôi có được”.
Thay vì nói ”tôi đã thất bại”, nên nói ”tôi sẽ tìm hiểu lý do của sự cố”.
Thay vì nói ”đó là việc không hoàn hảo”, hãy nói ”tôi có thể cải thiện hơn vào lần sau”.
Thay vì nói ”tôi đã trải qua một giai đoạn khó khăn”, nên nói ”ngày mai sẽ tốt hơn”.
Thay vì miêu tả ”ông ấy là kẻ keo kiệt”, nên dùng từ ”ông ấy cần được yêu thương”.
Việc phán xét người khác là một hành động tự phụ. Để thực hiện điều này, chúng ta cần có kiến thức cá nhân và sắp xếp dữ liệu để trả lời cho một vấn đề hoặc tình huống. Thường thì câu trả lời sẽ không chính xác do chúng ta không thể hiểu hết người mà chúng ta đang phán xét. Nếu phán xét sai, chúng ta có thể gây tổn thương cho người khác. Việc chê bai người khác cũng không vô hại. Ngay cả khi người bị chê bai không biết, hành động này vẫn có thể gây tổn hại bất ngờ cho họ. Vì vậy, hãy suy nghĩ kỹ và đặt câu hỏi cho chính mình: liệu chúng ta có muốn bị chê bai giống như cách chúng ta chê bai người khác hay không?
Trong quá khứ, tôi đã nhầm lẫn giữa đánh giá và phán xét vì ranh giới giữa hai hành vi này quá gần nhau và tôi thiếu hiểu biết. Tuy nhiên, sau khi nghe vị tiền bối ở Garvan chia sẻ “Nếu không có gì tích cực để nói thì hãy im lặng” và hiểu rõ sự khác biệt giữa phán xét và đánh giá, tôi cố gắng tránh phán xét một cách tối đa. Mặc dù thách thức, tôi cố gắng dùng ngôn ngữ và cách viết/nói tích cực để lan toả những giá trị tốt đẹp cho đời.
“The famous quote from Carl Jung, ‘Everything that bothers us about other people can help us better understand ourselves,’ suggests that our judgments towards others have a greater impact on us than on them. Moreover, our judgments reveal more about our own character than about the person we are judging. Our perceptions of the world are heavily influenced by our own emotions, which can lead to biased judgments. Rather than judging, it is better to observe and approach situations with curiosity, seeking more information and allowing for a wider gap between observation and conclusion.”
[1] https://www.Nature.Com/articles/d41586-020-03394-y.
Trong lĩnh vực xương gần đây đã xảy ra một sự kiện gây tranh cãi liên quan đến một nhà khoa học nổi tiếng thuộc nhóm ‘ưu tú’ trong y khoa. Các khám phá cơ bản và quan trọng của ông được công bố trên các tạp chí hàng đầu như Nature, Science, Cell và gần đây là eLife. Tuy nhiên, nhiều kết quả nghiên cứu của ông đều rất khó tái hiện. Ông được mời viết một bài tổng quan và đề xuất một lý thuyết về sự tương tác giữa năng lượng và quá trình chuyển hoá xương. Một đồng nghiệp trẻ hơn nhưng cũng nổi tiếng đã viết một bài tổng quan dài gấp đôi và chỉ trích lý thuyết của ông về năng lượng và vấn đề tái hiện. Hai bên cãi nhau qua điện thoại và đột ngột ông cụ kia đã kiện đồng nghiệp trẻ. Tuy nhiên, điều này khiến người ta suy nghĩ về việc nên thông cảm và tránh phán xét.
